زبان اهالی شمیرانات و مازندرانی ها یکی است؟ - تور ایتالیا ارزان

به گزارش ایرنا، گاهی در منطقه یا محله ای از تهران وقتی با مردم صحبت می کنیم، متوجه می شویم با گونه ای از زبان قوم و منطقه ای از کشور غیر از زبان فارسی سخن می گویند و حتی با گویش و لهجه ای متفاوت از گویش های رایج تهرانی؛ البته زبان اصلی مردم تهران، فارسی است. اما در بعضی نقاط زبان های محلی نیز شنیده می شود، مانند آذری، گیلکی، لری، مازندرانی که به علت مهاجرت ها به آن افزوده شده است.

البته بسیاری از این زبان ها و گویش ها و لهجه های ترکیبی و تلفیقی به علت نبود اطلس جامع زبان های ایران کمتر شناخته شده و ثبت شده است، یا گاهی طرح های پژوهشی موردی آن هم فقط مربوط به یک منطقه خاص یا زبان خاص صورت گرفته است؛ در همین چارچوب به تازگی در طرحی با سرمایه گذاری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران و اجرای گروه زبان و گویش رایج پژوهشکده زبان شناسی، کتیبه ها و متون، اطلس زبانی شهرستان شمیرانات (استان تهران) با هدف ارائه تصویری - تا حد امکان دقیق- از سیمای زبانی شهرستان شمیرانات تدوی شده است.

فریار اخلاقی مجری طرح اطلس زبانی شهرستان شمیرانات معتقد است: در گنجینۀ اطلس زبانی ایران، اطلاعاتی از گونه های زبانی رایج در استان تهران وجود نداشت. گردآوری نمونه های زبانی، تشکیل پایگاه داده های آوانویسی شده، مستندسازی جغرافیای زبانی کنونی روستا های بالای 10 خانوار شهرستان شمیرانات و ترسیم نقشه های زبانی آن که به علت مجاورت با مرکز دستخوش تغییرات جمعیتی فراوانی بوده است که با هدف برطرف بخشی از این خلاء صورت گرفته است.

تفاوت گویش، زبان و لهجه

به طورکلی ابتدا باید تفاوت گویش، زبان و لهجه را بدانیم، زبان از همان ابتدای پیدایش انسان به شکل های متنوع تری وجود داشته که رفته رفته و با پیشرفت علم، هویت اصلی و خاص خود را پیدا نموده و این وسیله ارتباطی بین انسان ها خود از سه بخش شامل زبان گفتاری، نوشتاری و اشاره تشکیل شده است.

زبان گفتاری زبانی است که همه در شروع زندگی با آن آشنا می شوند و یاد می گیرند چگونه باید از مهارت سخن گفتن برخوردار شوند، زبان نوشتاری نیز نوعی از زبان است که بعد از زبان گفتاری آموزش داده می شود و زبان اشاره به نوعی از زبان گفته می شود که بیشتر برای افراد کر و لال که از قدرت زبان گفتاری محروم هستند آموزش داده می شود.

گویش ها زیرمجموعه ای از یک زبان هستند که تفاوت های دستوری و آوایی با هم دارند. گاهی ممکن است 2 فرد با گویش های متفاوت با هم صحبت نمایند و مطلب کلی را از صحبت های هم متوجه شوند، زیرا هر 2 با یک زبان (فارسی)، ولی گویش های متفاوت صحبت می نمایند.

گویش ها بر چهار دسته تقسیم بندی می شوند که عبارتند از، گویش جغرافیایی که به مکان خاصی وابسته است به عنوان مثال گویش بوشهری، گیلکی، لری، تهرانی و غیره، گویش اجتماعی که به طبقه اجتماعی خاصی نسبت داده می شود مانند گویش بازاریان، گویش تاریخی گویشی مربوط به دوره های گذشته مانند دوره های قاجار و ساسانیان است و گویش معیار که این گویش در آموزش خواندن و نوشتن به کار می رود.

لهجه ها نیز زیرمجموعه ای از یک گویش هستند و بعلاوه به تلفظ های خاصی که یک گروه زبانی به خود اختصاص می دهد، لهجه می گویند. در واقع می توان گفت به انواع هر گویش، لهجه گفته می شود و هر گویشی لهجه های خاص خود را دارد که با آهنگ های خاصی ادا می شود.

منطقه ها جغرافیایی بنا به وسعت و سایر موارد در طول تاریخ تحت تاثیر عوامل مختلفی قرار می گیرد و دستخوش تغییرات می شود در نتیجه این تغییرات، گونه ها و صورت های مختلفی از زبان و فرهنگ در آن پدید می آید که به این گونه ها و صورت های مختلف زبانی، گویش و لهجه می گویند. افراد با گویش های متفاوت قادر به فهم زبان یکدیگر نیستند، اما 2 فرد با لهجه های متفاوت، قادر به فهم زبان یکدیگر هستند.

گویش ها بیشتر تفاوت های دستوری، آوایی و واژگانی دارند، اما لهجه ها فقط تفاوت های واژگانی و آوایی دارند و گاهی ممکن است 2 فرد دارای زبان های یکسان، نوع صحبت دستوری و واژگانی یکسانی داشته باشند، اما از لحاظ تلفظ متفاوت باشند که در این مورد می گوییم این 2 دارای لهجه های متفاوت هستند.

تاریخچه زبان ایران

دوره استقرار اقوام ایرانی در فلات کنونی ایران از هزاره سوم پیش از میلاد تا سرانجام شاهنشاهی هخامنشی در سده چهارم پیش از میلاد را در بر می گیرد. از زبان های ایرانی باستان چهار زبان آن شامل زبان مادی، سکایی، اوستایی و پارسی باستان شناخته شده است.

زبان مادی و سکایی که یکی در غرب ایران و منطقه فرمانروایی ماد و دیگری در شمال، از مرز های چین تا دریای سیاه از جمله بین اقوام پارت و ساکنان سغد رایج بوده، تنها کلمات و عباراتی در آثار دیگران برجای مانده است.

اما از زبان های اوِستایی و پارسی باستان مدارک بسیار در دست است و به نقلی زبان اوِستایی گویش مردم اطراف دریاچه هامون در سیستان بوده و زرتشت کتاب خود را به این زبان نوشته است. پارسی باستان زبان مادری و زبان میهن اصلی خانواده و دودمان هخامنشی بوده و نخستین شواهد نوشتاری از این زبان، سنگ نوشته بیستون است که تاریخ آن به قرن ششم پیش از میلاد باز می شود.

در همین زمان زبان های دیگر ایرانی باستان مانند زبان های بلخی، سغدی، پارتی و خوارزمی نیز وجود داشته که پا به پای چهار زبان مهم دوران باستان مراحل تکاملی را می پیموده است.

زبان های ایرانی به سه دسته زبان های ایرانی باستان، زبان های ایرانی میانه و زبان های ایرانی نو (شرقی و غربی) تقسیم می شوند.

زبان های ایرانی دارای رسم الخط های گوناگون از جمله خط میخی (در خصوص پارسی باستان)، خط آرامی (در خصوص نخستین کتیبه های پارسی میانه، پارتی، سغدی و خوارزمی)، 2 نوع خط سریانی، سطرنجیلی (در خصوص پارسی میانه، پارتی، باختری، سغدی و فارسی نو) و نستوری (سغدی مسیحی و فارسی نو)، خط عبری (در خصوص فارسی نو و لهجه های محلی)، خط عربی (در خصوص فارسی نو، خوارزمی، کُردی، پشتو و بلوچی)، خط براهمی (در خصوص خُتَنی، تُمْشُقی و سغدی)، خط یونانی (در خصوص آذری باختری)، خط سیریلیک (در خصوص اُسِتی و تاجیکی) و خط لاتین (در خصوص آذری، کُردی، اُسِتی و زازاکی) است.

زبان مردم شمیرانات؛ تهرانی یا مازندرانی؟

پژوهشگاه میراث فرهنگی، گردشگری درباره این طرح شرح داده است که پژوهشکده زبان شناسی، کتیبه ها و متون در این طرح ابتدا نمونه های زبانی تمامی روستا های بالای 10 خانوار شهرستان شمیرانات به شیوه مصاحبه حضوری و ضبط صدا گردآوری شده است، سپس آوانویسی رایانه ای تمامی نمونه های زبانی متنوع و ارزشمندِ گردآوری شده و بارگذاری آن ها در سامانه اطلس زبانی ایران، به انضمام تشکیل شناسنامه ای مجزا برای هر آبادی/گونه زبانی، شامل اطلاعات مربوط به موقعیت جغرافیایی و تعداد ساکنان و پیشۀ اصلی آنان و سایر اطلاعات انجام شد.

فریار اخلاقی رئیس پژوهشکده زبان شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی، گردشگری شرح داده است که مختصات جغرافیایی تک تک آبادی ها در محل ضبط مصاحبه با یاری نرم افزار های مخصوص، ثبت و در سامانۀ اطلس زبانی ایران وارد شده است، به این ترتیب، امکان ترسیم نقشه های اتوماتیک رنگی از تنوعات زبانی/گویشی این شهرستان و ترسیم اطلس زبانی آن فراهم شده است.

او می گوید: بر اساس پژوهش میدانی صورت گرفته، 43 آبادی بالای 10 خانوار در شهرستان شمیرانات وجود دارد و طبق یافته های پژوهش حاضر همۀ این آبادی ها تک گویشی هستند. به نظر می رسد بر خلاف بیشتر آبادی های منطقه ها دیگر استان تهران، کوچ اجباری یا اختیاری اقوام دیگر به این بخش انجام نشده و رواج زبان ها و گویش های دیگر در کنار زبان بومی آبادی ها را شاهد نیستیم.

بر اساس یافته های این پژوهش زبان بیش از 80 درصد آبادی های این شهرستان گونه ای از مازندرانی است که با تفاوت های تلفظی، واژگانی و گاه صرفی در آبادی های مختلف رواج دارد. این زبان که طبق نظر محققان فارسی-مازندرانی قلمداد می شود، زبانی آمیخته است که به سبب مجاورت محل رواج با مرکز و جابه جایی جمعیتی زیاد از تهران به این منطقه و بالعکس، تحت تأثیر تماس زبانی با فارسی تهرانی و نیز تأثیرپذیری از زبان رسانه، بعضی از ویژگی های زبان فارسی را در حوزه های آوایی، واژگانی، صرفی و نحوی پذیرفته است و با گونه های مازندرانی رایج در استان مازندران در این حوزه ها تفاوت هایی دارد.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری درباره تفاوت های گونه زبانی و مازندرانی در چارچوب این پژوهش شرح می دهد که به عنوان نمونه در بعضی از گونه های زبانی مازندرانی منطقه که بیشتر تحت تأثیر زبان فارسی قرار گرفته اند، گرایشی برای تغییر حروف اضافه پسین (که از ویژگی های زبان مازندرانی است) به حروف اضافه پیشین (که از ویژگی های زبان فارسی است) ایجاد شده است. وجود این تغییر و اندازه آن می تواند یکی از نشانه های اندازه تأثیرپذیری گونۀ زبانی مورد آنالیز از زبان فارسی باشد.

مجری طرح تدوین اطلس زبانی شهرستان شمیرانات (استان تهران) می گوید: آنالیز و تحلیل دقیق ویژگی های آوایی، واژگانی صرفی و نحوی نمونه های زبانی به دست آمده از این آنالیز می تواند به شناخت بیشتر، تأیید یا رد طبقه بندی های زبانی ارائه شده پیشین از زبان های کرانه خزر و یا ارائۀ طبقه بندی نو منجر شود.